NEWSNOW | – ඈත අතීතයේ සිටම පකිස්තානය දැන් පිහිටා ඇති ප්‍රදේශය දකුණු ආසියාවේ වැදගත් පෙදෙසකි. එය සියවස් ගණනාවක සිට බුද්ධාගමේ ප්‍රධාන කලාපයක් ලෙස පැවති නිසා එය බුද්ධාගමේ ශුද්ධ භූමිය ලෙසින්ද හැඳින්වේ. ගන්ධාරය නම් වන ප්‍රදේශය කයිබර් පක්තුන්ක්වා, තක්ෂිලා නිම්නය (උතුරු පන්ජාබය), පහළ ඉන්දු නිම්නය සහ මුළු කාශ්මීරය පුරා විශාල ප්‍රදේශයක් පුරා විහිදෙයි. මේ අතර ගන්ධාරය නම් වන භූමි භාගය නැගෙනහිරින් සහ බටහිරින් කිලෝමීටර 100 ක් සහ උතුරින් සහ දකුණින් කිලෝමීටර් 70 ක් අතර පිහිටා ඇති ත්‍රිකෝණාකාර හැඩැති පෙදෙසකි. නමුත් ගන්ධාරයේ බිහි වු විවිධ කලාවන් භූගෝලීය බාධක තරණය කර නැගෙනහිර ඇෆ්ගනිස්ථානය, උද්දියානා, බල්ක්, ස්වාත් නිම්නය, දිර්, බුනර්, බජාවර් සහ පෙෂාවර් නිම්නය දෙසට කාශ්මීරය දක්වා විහිදී ගියේය (ඛාන් සහ ලෝන් 2004: 7).
අතීතයේ විවිධ රාජවංශ මෙම ප්‍රදේශය පාලනය කළ අතර එහි සමාජ-දේශපාලන, ආර්ථික, ආගමික සහ කලාත්මක හැඩය බිහි කකරීමට දායක වුහ. එමෙන්ම ගන්ධාර කලාවට සහ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයට ඔවුන්ගේම සංස්කෘතික අංග ඇතුලත් කර එහි අලංකාරය වැඩි දියුණු කළහ. මේ අනුව බුදුන්ගේ ජීවිත වෘතාන්තයද ගාන්ධාර කලාවේ සහ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයේ නිරූපණය කර ඇත. ගන්ධාර ප්‍රදේශයේ බුදුන් රජානන් අනුස්මරණය කිරීම සඳහා ඉදිකළ පළමු ස්මාරකය ස්තූපයයි. ඉතා කෙටි කලකින් ගන්ධාරයෙහි බුදුදහම ව්‍යාප්ත වූ අතර මෞර්ය රජෙකු වූ අශෝක බුදුදහම ප්‍රචාරණය කිරීfමිහ මුලික විය. මුල් ස්තූප නවයක් විවෘත කිරීම සහ බුද්ධ ධාතු බුද්ධාගම පැවති ප්‍රධාන ප්‍රදේශවලට ඒවා බෙදා හැරීම සිදු කළේ අශෝක රජු. ගන්ධාර ප්‍රදේශයේ ප්‍රථම බෞද්ධ ස්මාරක ක්‍රි.පූ. 3 වන සියවසේදී පකිස්ථානයේ ස්වාත් නිම්නයේ තක්ෂිලාවේ ධරමරාජිකා සහ බුත්කාරා යන ස්ථානවල ඉදි විය. තවද ස්තූප බොහෝමයක් බෞද්ධ සංස්කෘතික සංකේත සහ විදේශීය සංස්කෘතික බලපෑම් සහිතව නිර්මාණය විය.
(ඛලුක්සානිස්ට්ස් 2008: 73). මෙහි පැයති උරුම අතුරින් ස්තූප සහ කෞතුක වස්තු සහිත බෞද්ධ උරුමය වඩාත් කැපී පෙනෙන්නකි. මෙය පකිස්ථානය පුරා දැකිය හැකිය. ලොව ප්‍රධාන ශිෂ්ටාචාර දෙකක් වන ඉන්දු සහ ගන්ධාර ශිෂ්ටාචාරයේ නිවහන පාකිස්තානය බව කිව හැකිය. ගන්ධාර යනු ක්‍රිස්තු පූර්ව 326 දී මහා ඇලෙක්සැන්ඩර් විසින් ආක්‍රමණය කරන ලද පුරාණ ප්‍රදේශයකි (හාර්ලි 1994: 22). අනෙක් අතට, පැරණි ඉන්දියානු වීර කාව්‍යයක් වන රාමායනයට අනුව ගන්ධාරය රාමාගේ සහෝදරයෙකු වූ භාරත විසින් යටත් කර ගන්නා ලද ප්‍රදේශයකි. ඔහු මූලික වශයෙන් ඔහුගේ පුතුන් දෙදෙනකු වෙනුවෙන් (පුෂ්කලාවතී ලෙසින්ද හඳුන්වන) පුකාරත් හා තකයිල් හෝ තක්ෂශිලා නමින්ද හඳුන්වන ප්‍රධාන කලාප දෙකක් බිහි කළේය.
ගන්ධාර රාජධානිය ක්‍රිස්තු පූර්ව 1 සහස්‍රයේ මුල් භාගයේ සිට ක්‍රිස්තු වර්ෂ 11 වැනි සියවස දක්වා පැවතුණි. 1 වන සියවසේ සිට 5 වන සියවස දක්වා කුෂාන් යුගයේ එහි අභිවෘධියේ උච්චතම අවස්ථාව විය. ගන්ධාර යන්නෙහි අරුතිසුවඳවත් දේශය’ යන්නයි. ගන්ධාර කලාව නිරූපිත අවධිය සහ සංකේතාත්මක අවධිය ලෙසින් අදියර දෙකකට බෙදිය හැක. කලාපයේ ප්‍රධාන බලවතුන් කිහිප දෙනෙකු ගන්ධාරය පාලනය කළ අතර බුද්ධාගමට ඇති ගෞරවය සෑම පාලකයෙකු තුළම පාහේ දැකිය හැකිය. අනෙක් පොදු කැපී පෙනෙන ලක්ෂණය වූයේ ඉන්දු ග්‍රීක කලා සම්ප්‍රදාය ගන්ධාර දේශයට අනුවර්තනය වීමයි (ස්වාල්ෆ් 1996: 14).
ගන්ධාරයේ බොදු දහම පැතිරීම
බුද්ධාගම 3 වැනි සියවසේදී පමණ ගාන්ධාරයට ප්‍රවේශ වූ අතර දශක ගණනාවක් පුරා ඉන්දියානු උප මහාද්වීපයේ කේන්ද්රීය භමිකාවකින් පැවතුනේය. මධ්‍යම ආසියාවට සහ චීනයට බුදුදහම ව්‍යාප්ත කිරීමේ දොරටුව වූ ලෙසද ගන්ධාරය වර්ණනා කළ හැකිය (පියා සහ කුර්ට් 2006: 04). මෙම අභිනව දර්ශනය කලාපයේ වේගයෙන් වර්ධනය වූ අතර එය ප්‍රවේශ වු සෑම තැනෙකම දේශීය අනුග්‍රහය ලැබුවේය. ගන්ධාරයෙන් බුදුදහම පිළිබඳ පැරණිතම සාක්ෂිය සොයාගත හැක්කේ අශෝක රජු විසින් පිහිටුවන ලද අශෝක ආඥා මගිනි. ගාන්ධාරයේ බුදුදහම පැවති බවට සාධකයක් ලෙසින් අශෝක ආඥා සම්පාදනය සඳහා ගන්ධාර භාෂාව භාවිතා කර තිබීම දැක්විය හැකියුසවාන් සෑං විසින් ප්‍රකාශ කරන ලද පරිදි අශෝක රජු විසින් ඉදි කරන ලද හයක් ගන්ධාරයේ විය. විශාලතම සුථුපය පකිස්ථානයේ තක්ෂිලාවේ පිහිටි ධර්මරාජික ස්ථූපයයි. තවද ගන්ධාරයේ පළමු මෙනන්දර් රජු බුදුදහමට විශාල අනුගාමිකයෙක් විය. ඔහු තම පාලන කාලය තුළ තමන්ට හැකි උපරිම අයුරින් මෙම දර්ශනය ප්රවර්ධනය කළේය. ගන්ධාර බුදුදහමේ කලාව කෙරෙහි ඇති වුනු ග්‍රීක බලපෑම නිසා ප්‍රථම වරට බුදුන්ගේ රුව පිළිම මගින් නිරූපණය කරන ලද බව නිරීක්ෂණය කළ හැකිය.
කුෂාන් රජතුමාත් බුදුදහමට පක්ෂ විය. එබැවින් ආරාම සහ ස්ථූප ඉදිකිරීම ප්රවර්ධනය ඔහු විසින් කරන ලදී. ක්‍රිස්තු වර්ෂ 2 වන සියවස අග වන විට ගාන්ධාරයේ බෞද්ධ මධ්‍යස්ථාන ගණනාවක් තිබී ඇත. කුෂාන් අධිරාජ්‍යයේ අගනුවරෙහි (වත්මන් පෙෂාවර්) බෞද්ධ ස්තූප සහ ආරාම කිහිපයක් තිබුණි. එපමණක් නොව බුදුන් රජානන් වහන්සේගේ ජීවිත ජවනිකා ඇතුළත් මූර්තිද එහි දක්නට ඇත. 3 වැනි සියවසේදී පමණ බෞද්ධ ස්ථානවලට ලැබුණු අනුග්‍රහයේ සුළු වැඩිවීමක් දැකිය හැකිය. මෙම යුගයේ බෞද්ධ ඓතිහාසික ස්ථානවල තක්ෂිලා, තක්ති-අයි-බාහි, සෙහ්රි බහ්ලෝල්, ජමාල් ගාර්හි, රනිගාත් සහ තාරේයි ආදිය ඇතුළත් විය. බුද්ධාගමට කුෂාන් රජු දැක්වූ සහයෝගය නිසා එය සේද මාවත ඔස්සේ බක්ත්‍රියා, මධ්‍යම ආසියාව සහ චීනය වෙත වේගයෙන් ව්‍යාප්ත විය. ගන්ධාරයේ සිට ආසියාව දක්වා වෙළෙඳ මාර්ගය ද ස්ථාපිත වීමට මෙය ඉවහල් විය. කුෂාන් යුගයේ ප්‍රධාන ස්ථුප වන්නේ පකිස්ථානයේ බුත්කාර ස්ථූපය සහ බැරිකොට් ස්ථුපයයි. 5 වන සියවසේ දෙවන භාගයේදී. කුෂාන්ගේ පරිහානිය ආරම්භ වූයේ ගන්ධාරට සුදු හූන්වරුන්ගේ පැමිණීමත් සමඟය. නමුත් 6 වැනි සියවසේ දී පමණ සුදු හූන්ගේ බිඳවැටීමෙන් පසුවද බෞද්ධ ස්ථානවල පරිහානිය නිරීක්ෂණය කළ හැකිය. ගන්ධාර ප්‍රදේශයේ අතහැර දැමූ ස්ථාන කිහිපයක් චීන භික්ෂුවක් වන ෂුවාන් සැන්ග් විසින් ඔහුගේ සංචාර සමයෙහි නිරීක්ෂණය කරන ලදී. කෙසේ වෙතත්, බුදුදහම ගන්ධාර මායිම්වල නොකඩවා වර්ධනය විය. බෞද්ධ ක්‍රියාකාරකම්වල ප්‍රධාන නගරවලින් එකක් වූයේ බාමියන් පෙදෙසයි (වත්මන් ඇෆ්ගනිස්ථානය), එහි ඇති ස්මාරක බුද්ධ ප්‍රතිමාවල බාමියන් නටබුන්ිබාමියන් බුදුවරුන්’ ලෙස හැඳින්වේ. මෙම ස්මාරක මූර්තිවල ඉතිහාසය ක්‍රි.ව. 3 සිට 6 වැනි සියවස දක්වා දිවෙන අතර 7 වැනි සියවසේ නොකඩවා පැවති බෞද්ධ අඩවිය ලෙසින් හැඳින්ව්. බුද්ධාගම සම්බන්ධ අනෙකුත් වැදගත් ගාන්ධාර අඩවිය වන්නේ සේද මාවතේ ගිල්ගිට් පෙදෙසයි.(රෙහ්මාන් 1996: 75)
පාකිස්තනායේ බුද්ධ ස්ථූප සහ ආරාම
බෞද්ධ ස්ථාන, ස්තූප, ආරාම, විහාර, ජනාවාස, ලෙන්, ගල් කැටයම් සහ සෙල්ලිපි විශාල ප්‍රමාණයක් පකිස්ථානය පුරා විසිරී තිබෙනු දැකිය හැකිය. චීන ඝවේෂකයින් අතරින් වඩාත්ම ප්‍රසිද්ධ වූ හ්සුආන්-ට්සාං, ක්‍රිස්තු වර්ෂ 7 වැනි සියවසේ ස්වාත් නිම්නය වර්ණනා කළ අතර, බෞද්ධ යුගයේ දීර්ඝ බව තහවුරු කළ ස්වාත්හි ආරාම 1400ක ් ගැනද සිය සංචාරක සටහන්වල සඳහන් කර ඇත. අදටත් බෞද්ධ ස්ථූප හා ආරාම 400 කට අධික ප්‍රමාණයක් ස්වාත්හි දැකගත හැකිය. කෘෂිකාර්මික ආර්ථිකයට හානියක් නොවන පරිදි සහ ආක්‍රමණිකයන්ගෙන් ඔවුන්ට යම් ආකාරයක ආරක්ෂාවක් සැලසීමේ අරමුණින් අතීතයේ විසු බෞද්ධයන් බොහෝ දුරට කඳුකරයේ උස් තැන්වල තම ස්ථූප සහ ආරාම ඉදිකර ගත්හ.
මන්කියාලා යනු ක්‍රි.පූ. 3 වැනි සියවසට අයත් රාවල්පින්ඩි දිස්ත්‍රික්කයේ පිහිටි වටකුරු රටාවකින් යුත් ස්තූපයකි. 1830 දී මාන්කියාලා ස්තූපය මහා රාජා රංජිත් සිං විසින් සේවයට යොදන ලද ඉතාලි ජෙනරාල්වරයෙකු වන ජීන් බැප්ටිස්ට් වෙන්චුරාගේ (1792) අධීක්ෂණය යටතේ වු කැණීම්කරුවන් පන්සියයක් විසින් සොයා ගන්නා ලදී. ඔවුන් කාසිද සොයා ගත්හ. මේ ආකාරයට ගාන්ධාරණ බෞද්ධ සොයාගැනීම් පිළිබඳ පළමු විද්‍යාත්මක ප්‍රකාශනය ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. ඵ්බනසහ්ක් ස්ථූපය පළමු බෞද්ධ ස්මාරකය විය (බවුට්ස් කේ ජෝකිම් 2008: 44). එහි බෙරය වටා කොරින්ති පයිලස්ටර් පේළියක් සහ කුළුණ ඉදිරිපිට පඩිපෙළ සහිත වටකුරු ස්තූපයක් ඇත.
ගන්ධාරයේ පැරණිතම බෞද්ධ ස්තූපය සහ ආරාමය ධර්මරාජිකයේ (ක්‍රි.පූ. 3 වන සියවසේ) දක්නට ඇත. මෙය තක්ෂිලා කෞතුකාගාරයේ සිට කිලෝමීටර් තුනක් දුරින් පිහිටා ඇත. එය ඉදිකරන ලද්දේ මෞර්ය රජු වූ අශෝක විසිනි. ඔහු කැපවුනු බෞද්ධ බැතිමතෙකු වූ නිසා ඔවු ිධර්මරාජ’ නම්න්ද හඳුන්වන ලදි. මේ හේතුව නිසා ධර්මරාජික ඔහුගේ බෞද්ධ විශ්වාසයට හොඳ උදාහරණයකි. මෙම ස්තූපය ඉන්දියාවේ සාංචියේ ඇති සුතූපයට හැඩයෙන් සමානය. දැවැන්ත ඇන්ඩා ස්තුපය තවත් මීටර් 15 කින් උස් වන අතර පාදක විෂ්කම්භය මීටර් 50 කි. සංක්‍රමණ මාර්ගය හෙවත් ප්‍රදක්ෂිණා පථය ගොඩනඟා ඇත්තේ බිම් මට්ටමේ සිටය. මෙම ස්ථූපය සිලින්ඩරාකාර පාදයක් සහිත වෘත්තාකාර සැලැස්මක් සහිත වන අතර පසුව පාදම උඩ අණ්ඩ මෙන්ම උපරි ව්‍යුහවල සිරස් අඛණ්ඩ පැවැතීමද නිරීක්ෂණය කළ හැකිය (ජෙන්සන් 2008: 291)
ක්‍රිස්තු වර්ෂ 520 දී එම ප්‍රදේශයට පැමිණි සුං යුන් විසින් ද මෙය සිය සටහන්වල සඳහන් කර ඇත. 5, 6 සහ 7 වැනි සියවස්වල චීනයේ සිට පැමිණි බෞද්ධ වන්දනාකරුවන් විසින් ද එය විස්තර කරන ලදී. එය පිහිටා ඇත්තේ පුරාණ උද්දියානාවේ අගනුවර වන මින්ගෝරාහි නැගෙනහිර අන්තයේය. ප්‍රධාන ස්ථූපය මධ්‍යයේ උස්ව පිහිටා ඇති අතර අනෙකුත් කුඩා ස්තූප, විහාර සහ තීරු වලින් වටවී ඇත. ප්‍රධාන ගොඩනැගිල්ල එහි උතුරු පැත්තේ තිබෙන අතර ජනාවාස ප්‍රදේශය උතුරේ සහ බටහිරින් පිහිටා ඇත. මහා ස්තූපය ක්‍රිස්තු පූර්ව 3 වැනි සියවසේ සිට ක්‍රිස්තු වර්ෂ 10 වැනි සියවස දක්වා කිහිප වතාවක් ප්‍රතිසංස්කරණය කර දීර්ඝ කරන ලදී.
ස්වාත් තැන්නේ බුත්කාරා ස්ථුපයේ සාමාන්‍ය දසුන
බුත්කාරවල මාල දරන්නන් (ස්වාත් කෞතුකාගාරය)
ස්වත් නිම්නයේ පිහිටි නිමෝග්‍රම් ස්තූපය සහ ආරාමය (ක්‍රි.ව. 1 සිට 5 වැනි සියවස) පුරාවිද්‍යාත්මක වැදගත්කමකින් යුත් ස්ථාන වේ. නිමෝග්‍රමය පිහිටා ඇත්තේ ස්වාත් තැන්නේ ෂමොසායි නිම්නයේ වන අතර එය සයිදු ෂරීෆ් සිට කිලෝමීටර 45 ක් පමණ බටහිරින් සහ බෙයාර්කෝට් සිට කිලෝමීටර 22 ක් පමණ දුරින් ස්වාත් ගඟේ දකුණු ඉවුරේ පිහිටා ඇත. නිමෝග්‍රෑම් සොයාගනු ලැබුවේ 1966 දීය. එය උතුරේ සිට දකුණට පේළියක ප්‍රධාන ස්තූප තුනකින් සමන්විත වේ. ප්‍රධාන ස්තූපවලට බටහිරට යාබදව ඉදි කරන ලද ස්තූප 56 ක් සහ ආරාමයක් සහිත මළුවක් ඇත. නිමෝග්‍රම් ස්තූපයේ නිශ්චිත ඉතිහාසය තවමත් හෙළිදරව් වී නොමැත. එහෙත් එහි තිබී හමු වූ කාසිවලින් පෙන්නුම් කරන්නේ කුෂාන යුගය, ක්‍රිස්තු වර්ෂ 2 හෝ 3 වැනි සියවස්වලට අයත් කාලයයි. සිතෝ පාර්තියන් යුගයේ කාසි සහ මැටි බඳුන් වලට අමතරව, බෞද්ධ පුරාවෘත්තය නිදර්ශනය කරන ගල් කැටයම් සහ ස්ටූකෝ මූර්ති රාශියක්ද මෙහි සොයා ගෙන ඇත.
ගම්බතුනා අඩවිය යනු පුළුල් මිටියාවතක නිමෝග්‍රාම් දෙසට දිවෙන ගල්වල පාරක් ඔස්සේ බරිකෝට් ගම්මානයේ සිට කිලෝමීටර් 6 ක් බටහිරින්, ස්වාත් ගංගාවේ දකුණු ඉවුරේ පිහිටා ඇති බෞද්ධ ඉදිකිරීමකි. පහළ කලාපය ප්‍රධාන ස්ථූපයෙන් සමන්විත වන අතර එය භාර ඔප්පු කරන ස්ථූපයෙන් සහ සංවෘත බිත්තියෙන් මායිම් වූ තීරු වලින් සමන්විත වේ. ප්‍රධාන ස්තූපය හතරැස් කුළුණක් මත පිහිටා ඇති අතර විශාල ස්ථූපය පුරාණ උදියානාවේ වඩාත් හොඳින් සංරක්ෂණය කර ඇති ස්තූපය විය යුතුය. එය ගෝලාකාරයකින් සහ ඉහළ සහ පහළ බෙර 3 කින් සමන්විත වේ. ස්තූපයේ බෙර සිලින්ඩරාකාර හැඩයකින් ඇත. ස්ථූපය ඉදිව ඇත්තේ නැඟෙනහිර අන්තයේ පඩි දොළහකින් යුත් පියගැට පෙළකින් යුත් වේදිකාවේ මුදුනෙහිය. ස්තූප කුළුණේ පාදම වාත්තු කිරීම වටා පතුරු ගල්වලින් යුත් වටාකාර මාර්ගයක් සපයා ඇත. ප්‍රධාන ස්ථූපවල පෙදරේරු වැඩ ඩයපර්වලින් නිමවා ඇත.
ස්වාත් තැන්නේ ගම්බතුනා ස්ථුපයේ සාමාන්‍ය දසුන
ටෝකාර්-දාරා (නජිග්‍රම්) බෞද්ධ අඩවිය පිහිටා ඇත්තේ කරකාර් දෙසට යන මාර්ගයේ බැරිකොට් සිට දකුණට කිලෝමීටර 5 ක් පමණ දුරිනි. මෙම අඩවිය විශාල ස්ථූපයකින්, ආශ්‍රිත ආශ්‍රමයකින්, වාසස්ථානයකින්, රැස්වීම් ශාලාවකින් සහ ජලධර ගුහාවකින් සමන්විත වේ. තවත් ස්තූප දෙකක් දැඩි ලෙස හානි වී ඇති අතර හඳුනා නොගත් ස්තූප කිහිපයක් ද පවතී. මෙම ප්‍රදේශයේ හොඳින්ම සංරක්ෂණය කර ඇත්තේ විශාල ස්තූපය විය හැකිය. එය අර්ධගෝලාකාර මුදුනකින් සමන්විත වන අතර, හතරැස් වේදිකාවක් මත ඉදි කර ඇත. ප්‍රධාන ස්තූපය අනවසර කැණීම්කරුවන් විසින් විනාශ කර ඇති භාර ඔප්පු කරන ස්තූපවලින් වටවී තිබුණි. මෙම ස්තූපයේ අංශු තවමත් දක්නට ලැබේ. සොරුන් විසින් පුරාවස්තු සොයමින් ස්තූපය මුදුනේ සිට මධ්‍යයේ හාරා ඇති අතර එමඟින් ස්තූප ව්‍යුහයට හා මතුපිට පුරාවස්තුමය සාධකවලට හානි සිදු කර අත.
■ ආරාමය: ආරාමය සැලැස්ල සෘජුකෝණාස්රාකාර වේ. එයට උතුරින් ප්‍රධාන ස්ථූපයට ඇතුල් වන පිවිසුම් දෙකක්ද දකුණින් රැස්වීම් ශාලාවකට පිවිසෙන දොරටුවක්ද ඇත. හතරැස් හැඩයෙන් යුත් ගෝලාකාර කුටි හයක් මෙහි ඇත. ඇතැම් සෛල තවමත් කුටි වහලය වෙන් කර ඇත. ප්‍රතිමා හෝ පහන් තබා ගැනීම සඳහා සෑම කුටියකටම වාතාශ්‍රය සහ කුඩා නිකේතන සපයා ඇත.
■ රැස්වීම් ශාලාව: ආරාම මළුවෙහි නිරිතදිග අන්තය අසල බෞද්ධ බැතිමතුන් සඳහා රැස්වීම් ශාලාවක් ලෙස භාවිතා කළ හැකි විශාල ශාලාවක් ඇත. හුදකලා කුටිවල නටබුන් පර්වතය ඉදිිරියේ තිබෙන මිටියාවතේ බෑවුමේ පිහිටා ඇත.
■ ගුහාව: දෙණියේ නැගෙනහිර අන්තයෙහි, තාපස චතුරස්‍රයට මීටර් 45 ක් පමණ ඉහළින්, එහි උස් දොරටුව සහිත ගුහාවක් පිහිටා ඇත. උසින් අඩක් පමණ බිත්තියකින් එය අවහිර කර ඇත. මෙම ගුහාව භික්ෂූන් වහන්සේලා භාවනාව සඳහා භාවිත කරන්නට ඇත.
■ ජලධරය: ජලධාරාව දිගේ පිහිටි ප්‍රදේශයේ, ගෘහස්ත භාවිතය සඳහා, පිරිසිදු කිරීම සහ වාරිමාර්ග කටයුතු සඳහා ජලය ගෙන ආ ජලධරයක නටබුන් දක්නට ලැබේ. ජලධරයට පහළින් මීටර් 1.82 ක් පමණ උස තවත් නටබුන් වූ ස්තූපයක නටබුන් ඇත.
රූප සටහන 7 ස්වාත් තැන්නේ නජිග්‍රාම් ස්ථුපයේ සාමාන්‍ය දසුන
■ පානාර්හි බෞද්ධ අඩවිය (ක්‍රි.ව. 1-5 වන සියවස) මැටි කන්දේ පැත්තේ මළු ් දෙකක් මත ඉදිකර ඇත. මෙම අඩවිය දකුණට මුහුණලා ඇති පියගැටපෙළ සහිත එක් ප්‍රධාන ස්ථූපයකින් සමන්විත වේ. ප්‍රධාන චෛත්‍යය වටකර ඇත්තේ භාර ඔප්පු කරන ස්තූප වලින්.
■ පකිස්තාන රජයේ පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ සහ කෞතුකාගාරවල සහයෝගීතාවයෙන් ඉතාලි පුරාවිද්‍යා දූත මණ්ඩලය විසින් මෙම ස්ථානයේ කැණීම් කටයුතු සිදු කරන ලදී. කැණීමේදී සෛල්, ස්ටූකෝ මූර්ති, මැටි භාණ්ඩ සහ වෙනත් වස්තූන් ඇතුළු පුරාවස්තු විශාල ප්‍රමාණයක් සොයා ගන්නා ලදී. මේවා ස්වාත් කෞතුකාගාරයේ තැන්පත් කර ඇත
ස්වාත් තැන්නේ පානර් ස්ථුපයේ සාමාන්‍ය දසුන
මින්ගෝරා සිට මර්දාන් දක්වා මාර්ගයේ වම් පැත්තට වන්නට බැරිකොට් ගම්මානයට කිලෝමීටර් 3 ක් පමණ ඊසාන දෙසින් ෂිංගර්දාර් ස්ථූපය පිහිටා ඇත. මුලින් ස්තූපයේ කුළුණ හතරැස් වූ නමුත් ගම්වාසීන් මුහුණට මුහුණ ලා තිබූ ගල් ඉවත් කර ඔවුන්ගේ නිවාස සහ මාර්ගය ඉදිකිරීම සඳහා යොදා ගත්හ. පහළ බෙර දෙකකින්, ඉහළ බෙරයකින් සහ ගෝලාකාර මුදුනකින් සුතූපය සමන්විත වෙයි. මුදුනේ සිට පවතින පාදම දක්වා ස්තූපයේ සම්පූර්ණ උස මීටර් 27 කි. ඉහළ ලිස්තරය මීටර් 0.50 ක් පමණ උසැති නොගැඹුරු අවපාතයකින් සලකුණු කර ඇති අතර එය ආලෝකය සහ සෙවන ලබා දෙයි. පෙදරේරු වැඩ සුදු ගල් පුවරු වලින් සමන්විත වෙයි. කළු පැහැති ස්ලේයට් කැබලි කුඩා තීරු වලින් වෙන් කර ඇත. ස්ථූපයේ නැඟෙනහිර හා දකුණු දෙසින් පාදමේ සිට මීටර් 15 ක් පමණ දුරින්, බෞද්ධ ජනාවාසවල තිබිනු බවට සාධක ඇති අතර, වර්තමානයේ මෙම පෙදෙස්වල නවීන නිවාස ඉදි කර ඇත.
ස්වාත් තැන්නේ ශිංගාර්දර් ස්ථුපයේ සාමාන්‍ය දසුන
තක්තේ බාහි ස්තූපය පිහිටා ඇත්තේ කයිබර් පක්තුන්ක්වාහි මර්දාන් දිස්ත්‍රික්කයේ තැනිතලාවේ සිට උස් වූ තැන්නකය. එය ක්‍රි.ව. 1 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී ආරම්භ කරන ලද අතර, කඳු මුදුන්වල දර්ශනීය ලෙස ඉදි කර ඇත. මෙම බෞද්ධ ආරාමය ක්‍රිස්තු වර්ෂ 7 වන සියවස දක්වා අඛණ්ඩව භාවිතයේ පැවතිණි. එය ගොඩනැඟිලි සමුහයකින් සමන්විත වන අතර පකිස්ථානයේ ඇති අංග සම්පූර්ණම බෞද්ධ ආරාමය මෙයයි. මෙය හුණු සහ මඩ මිශ්‍රනයක් යොදා සකස් කරන ලද අතර පෙදෙසේ ගල් කුට්ටි භාවිතා කරමින් ගන්ධාර රටා ඉදිකර ඇත. වර්තමාන නටඹුන් ප්‍රධාන ස්ථූප මළුවකින්, භාර ඔප්පු කරන ස්තූප මළුවකින්, ස්ථූප තුනකින් යුත් සමූහයකින්, භාවනා කුටි සහිත චතුරස්‍ර හැඩයෙන් යුත් ආරාමයකින්, සම්මන්ත්‍රණ ශාලාවකින්, ආවරණය කරන ලද පියගැට පෙළවල් සහ වෙනත් ගොඩනැගිලි වලින් සමන්විත වේ.
ඝවේෂක බෙලෝ 1864 දී අඩවියේ මුල් පිවිසුම් ගැන සඳහන් කළේය. ඔහුට කරෝෂ්ටි ලියා ඇති කැඩුණු මැටි බඳුන් හමු විය. පසුව, ඝf්ෂක ස්පූනර් 1909 දී් ඔහුගේ කැණීම් සමයෙහි බටහිර බිත්තියේ කවුළුවකින් සොයාගත් භූගත ව්යුහයන් පිළිබඳ ඔහුගේ උපකල්පනය ගැන ලිවීය. එම ගවේෂණ මගින් ප්‍රධාන චෛත්‍ය, භාර ඔප්පු කරන ස්තූප, බුද්ධ ප්‍රතිමා, බෝධිසත්ව රූප, වන්දනා වස්තු සහ අලි වරහන් සැලකිය යුතු ප්‍රමාණයක් සෙයා ගන්නා ලදී .(හාග්‍රීව්ස් 1910 11: 33-39)
පෙෂාවර් තැන්නේ තක්තේ බාහි ස්තූපයේ සාමාන්‍ය දසුන
බෝධි සත්ව ( පෙෂාවර් කෞතුකාගාරය)
බෝධි සත්ව මුදුන (හන්ද් කෞතුකාගාරය)
ජුලියන් පිහිටා ඇත්තේ තක්ෂිලාවේ සිට, අවට භූමියට මීටර් 100 ක් පමණ ඉහළින් කන්දක් මතය. මෙම තාපසාරාමයේ කුටි ගන්ධාරයේ අනෙකුත් ආරාමවල මෙන්ම ආලින්ද සහිත සෘජුකෝණාස්රාකාර මධ්‍යම උසාවියකින් වට කර ඇත. මෙම ආරාමය නාන කාමරයක්, රැස්වීම් ශාලාවක්, ගබඩා කාමරයක්, මුළුතැන්ගෙයක්, වැසිකිළියකින් වටවී ඇත. ළිඳක් තිබුනු බවට කිසිදු සාක්ෂියක් නොමැත. ප්‍රධාන ස්තූපයට දැඩි ලෙස හානි සිදුවී ඇති අතර එය භාර ඔප්පු කරන ස්තූප 21 කින් වටවී ඇත. මෙම ස්තූප ග්‍රීක ආභාසයෙන් අලංකාර ලෙස සරසා ඇත. 2 වැනි සියවසේදී පමණ බෞද්ධ ශිල්පීන් විසින් කැටයම් කළ මෝස්තර වෙනස් කර ඇත. මෙහි බුදු රජානන් වහන්සේගේ ඉගැන්වීම් රැසක් දක්නට ලැබේ. සුදු හූන්ගේ ආක්‍රමණයෙන් පසු මෙම ආරාමය ප්‍රතිසාධනය කරන ලදී.
තක්ෂිලා තැන්නේ ජුලියන් තාපසාරාමේ සාමාන්‍ය දසුන
බුදුන්ගේ කටු ප්‍රතිමා
ජුලියන්හි පර්සියානු උරහිස
භාමලාවෙහි ප්‍රධාන ස්තූපය අද්විතීය වන අතර මෙහි මුදුනේ දැවැන්ත හතරැස් පදනමක් ඇත. එහි ප්‍රක්ෂේපණ සිව් දිශිවෙන්ම පෙනෙයි. මෙම කලාපය කලක් බෞද්ධ ශිෂ්ටාචාරයේ ප්‍රධාන මධ්‍යස්ථානයක් වූ අතර කලා හා ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයේ පුරාවිද්‍යාත්මක උරුමයක් ඉතිරි කරගොස් තිබේ. මෙය බුදු රජානන් වහන්සේටම වෙන් වූ කුරුස හැඩැති ස්තූපයකින් සමන්තවිතය. මෙවන් ස්ථාන ලොව ඇත්තේ අතළොස්සකි. තවද, මෙහි තිබෙන මහා පරිනිර්වාණ ප්‍රතිමාව දිගින් මීටර් 14 ක් වන අතර, එය මහා ගාන්ධාර ශිෂ්ටාචාරයේ ඉතිහාසයේ මෙතෙක් නිර්මාණය කරන ලද විශාලතම ප්‍රතිමාව වේ.
තක්ෂිලා තැන්නේ භාමලා ස්තූපයේ සාමාන්‍ය දසුන
ජිනාන් වලි ධේරී (නපුරු ආත්මයන්ගේ සමුහය යනු පකිස්ථානයේ තක්ෂිලාව අසල පිහිටි පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථානයකි. මෙහි දන්නට ඇති 5 වැනි සියවසට අයත් බෞද්ධ ආරාම සංකීර්ණයක නටබුන් ගන්ධාර ශිෂ්ටාචාරයේ කොටසකි. එය තක්ෂිලා නිම්නයේ වඩාත් හොඳින් සංරක්ෂණ වු බෞද්ධ ආරාම සංකීර්ණවලින් එකකි. මෙම සංකීර්ණයට ප්‍රධාන ස්ථූපයක්, භාර ඔප්පු කරන ්තූපයක්, ප්‍රධාන චෛත්‍යය වටා ඒ දෙසට මුහුණලා ඇති විහාරස්ථානවලින් සමන්විත ආවරණයක්, නැඟෙනහිර ප්‍රාකාරය දෙකොනෙහි පිහිටා ඇති විහාරස්ථාන ඉදිරිපිට ඉදිකරන ලද පසුකාලීන වේදිකා දෙකක්, ඉහළ මණ්ඩපටය් භාර ඔප්පු කරන මළුවක් ආදිය ඇතුලත් වේ. ස්ථූපයේ නැඟෙනහිර අන්තයේ ස්තූපය සහ ආරාමයක් / සංඝාරාමයක් මෙන්ම ජිනාන් වලි ධේරීහි අනෙකුත් සොයාගැනීම් අතර ප්‍රධාන ස්ථූපය දක්වා දිවෙන ආරාමයක කොරිඩෝවේ බිත්තිවල බිතුසිතුවම් කොටස්ද ඇතුලත් වේ. මෙහි වඩාත්ම කැපී පෙනෙන සොයාගැනීම වූයේ ආරාම කොරිඩෝවේ බිතු සිතුවම් ය. මෙම සිතුවම්වල බුදුරදුන්ගේ රූප සහ වන්දනාකරුවන්ගේ රූප නිරූපණය කෙරේ. බොහෝ සිතුවම් වසර ගණනාවක් පුරා ක්‍රමක්‍රමයෙන් විකෘති වී ඇත, නමුත් සිතුවම් කොටස් කිහිපයක් වඩා හොඳ තත්ත්වයේ ලබා ගන්නා ලදී. 5 වන සියවසේදී සුදු හූන්වරුන් විසින් මෙම ස්ථානය විනාශ කරන විට සිතුවම්ද විනාශ විය. 2010 දී මෙම සංකීර්ණය මහජනතාව සඳහා විවෘත කරන ලදී. ස්තූපයෙන් ගොඩගත් පුරාවස්තු අතර කුෂාන රාජ වංශයේ කාසි සහ සුදු හූන්වරුගේ රිදී කාසියක්, භාජන, ආභරණ සහ වෙනත් භාණ්ඩ ඇතුලත් වේ. මෙම පුරාවස්තු තක්ෂිලා කෞතුකාගාරයේ සංරක්ෂණය කර ඇත. (ඛාන් සහ හසන් 2008)
තක්ෂිලා තැන්නේ ජිනාන් වලි ධේරීහි සුතූප සංවෘතයේ සාමාන්‍ය දසුන
බදල්පූර්හි බෞද්ධ ආරාමය (තක්ෂිලා නිම්නය) වයඹදිග තක්ෂිලා කෞතුකාගාරය කිලෝමීටර 9 ක් පමණ දුරින් සහ ජූලියන් ගම්මානයට කිලෝමීටර් 2 ක් වයඹ දෙසින් පිහිටා ඇත. 1864 දී එවකට ඉන්දියාවේ පුරාවිද්‍යා සමීක්ෂණ අධ්‍යක්ෂ ජනරාල්ව සිටි ඇලෙක්සැන්ඩර් කනිංහැම් මෙම වැදගත් බෞද්ධ ආරාමය නැරඹීමට පැමිණියේය. 2005-2009 කාලය තුළ ෆෙඩරල් පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව සහ කෞතුකාගාර විසින් මුහම්මද් අෂ්රෆ් ඛාන්, ආරිෆ් සහ . ශකීර් අලි යන අය විසින් මෙම ස්ථානයේ වැඩිදුර කැණීම් සිදු කරන ලදී කැණීම් අතරතුර පුරාවස්තු විශාල ප්‍රමාණයක් සොයාගෙන ඇත. නමුත් වඩාත්ම කැපී පෙනෙන සොයාගැනීම වූයේ රතු වැලි මිශ්‍ර ගලින් නිර්මාණය කළ බුදුන් රජානනගේ මතුරා මූර්තියයි. මූර්තියෙන් දැක්වෙන්නේ සිංහාසනයක් මත සිය ශ්‍රී පාද හරස් කොට් වැඩ සිටින බුදුරදුන්ගේ රූපයයි. බුදුරජාන්නගේ පාද යට ධර්මචක්‍රය සංකේත ඇත. දකුණු අත අභය මුද්‍රාවෙන් සහ අත්ලෙහි ධර්ම චක්‍රයන්ද ගෙන ඇත. ප්‍රතිමාවේ පිටුපස පයිපල් ගසක් කැටයම් කර ඇත. තක්ෂිලා නිම්නයේ භාර ධේරි අඩවියෙන්ද මතුරා ශෛලියේ බුද්ධ ප්‍රතිමාවක් සොයා ගන්නා ලදී. මෙම සුවිශේෂී සොයා ගැනීම නිසා මෙම ස්ථානවලින් මතුරා බුදු පිළිම මතුරා පසෙන් ආරම්භ වූ බවත්, ක්‍රිස්තු වර්ෂ 2 වැනි සියවසේ වන්දනා ගමනේදී ඇතැම් බැතිමතුන් හෝ භික්ෂූන් වහන්සේලා විසින් මෙම ආරාම වෙත ඒවා පිළිගැන්වූ බවත් ඉතා පැහැදිලිය. තවත් කැපී පෙනෙන සොයා ගැනීමක් වන්නේ මෛත්‍රී බෝධිසත්ව ප්‍රතිමාව වන අතර මෙම ආශ්‍රමයේ පසුගිය කැණීම්වලදී ස්තූප හැඩැති ධාතු කරඬුවක්ද මතු කර ගන්නා ලදි. (ඛාන් සහ කණ්ඩායම 2013)
සේද මාවත ඔස්සේ බෞද්ධ ශෛල කලාව
ඉන්දු-කොහිස්තාන් හරහා බෝල්ටිස්තානය දක්වා විහිදෙන මෙම අද්විතීය ශිලා ලේඛන ලඩාක් සහ ටිබෙටය දක්වා විහිදේ. පාෂාණ කලා ස්ථාන ඉන්දු ගඟට අමතරව ගිල්ගිට් ගඟ වැනි එහි අතු ගංගා සහ යාසින් සහ හුන්සා නිම්නය දක්වාද පැතිරේද්. පාෂාණ කලා ස්ථාන සංකීර්ණය ඉන්දු-කොහිස්තානයේ ෂාතියාල් සහ රයිකොට් පාලම අතර පිහිටා ඇත. එම ප්‍රදේශයෙන් ගල් කැටයම් 50,000 කට වැඩි ප්‍රමාණයක් සහ සෙල්ලිපි 5000 කට අධික ප්‍රමාණයක් සොයාගෙන ඇත. මෙම අභිලේඛන ලේඛන නව ශිලා යුගයේ (ක්‍රි.පූ. 7/6) සිට ක්‍රි.ව. 16 වැනි සියවසේ දක්වා එනම් ඉස්ලාමයේ ආගමනයේ සිට ආරම්භ වේ.
ෂාතියාල් සිට කුන්ජරාබ් දුර්ගය දක්වා කරකෝරම් මහා මාර්ගය හෝ සේද මාවත ඔස්සේ බෞද්ධ ශිලා ලේඛන හමු වි ඇත. බුද්ධාගම මෙම ස්ථානයට පැමිණියේ ක්‍රිස්තු වර්ෂ පළමු සියවසේදී පමණය. බුද්ධාගමේ ආගමනය මෙම ප්‍රදේශයේ පාෂාණ කලාවට බලපෑ අතර බුද්ධ, බෝධිසත්ත්ව, ජාතක සහ ස්තූපවල ප්‍රමුඛ කැටයම්වලින් මෙම ශිලා සමන්විත විය. ඒ අතර ස්තූප ඉතා සුලභය. මිනිසා විසින් සාදන ලද මෙම සලකුණුවල පල්මානික්කම් බැඳීම් ඇත. මෙම කැටයම් කලාකරුවාගේ කුසලතා පිළිබිඹු කරයි. බෞද්ධ ශිලා ලේඛනවල විවිධ ප්‍රතිමූර්තිය සහ වාස්තු විද්‍යාත්මක ක්‍රමවල වර්ධනයද මෙය පෙන්නුම් කරයි. කරකෝරම් කැටයම් අතර බුද්ධාගම නිරූපණයට ප්‍රධාන වශයෙන් ස්තූප ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය සහ බහුතරයක් බුදුන්ගේ රූප ඇතුලත් වේ. විධානය සහ ශෛලිය බලන කල මෙම බුදුවරුන් ගන්ධාර ප්‍රදේශයේ දක්නට ලැබෙන බුදුන්ගේ පැරණිතම මානව රූප නිරූපණය සමඟ සැසඳිය හැකිය. ගන්ධාරය සහ ෂින්ජියැංහි චීන බුද්ධාගමේ නැගීම අතර ඇතිිඅතුරුදහන් සම්බන්ධය’ මෙය ඉගි කරමින් කරකෝරම් කඳු මාර්ග සම්බන්ධ කරයි. (මිලාඩ් සහ ජෙරා බෙසාර්ඩ් 1994)
ජනාබාද් ගම්මානයට නිරිත දෙසින් පිහිටි කඳු බෑවුමේ ඇති රතු පැහැයෙන් යුත් උස් පර්වත මුහුණතක කැටයම් කරන ලද ධ්‍යාන ආකල්පයෙන් වැඩ සිටින බුදුරුවෙකුගේ විශාල රූපයක් දක්නට ඇත. එය මංග්ලාවිර් සිට ඊසාන දෙසින් කිලෝමීටර 5 ක් දුරින් පිහිටා ඇත. මෙහි ගොළුබෙල්ලන් කටු රැලි වැනි කෙස් ඉතා සුක්ෂම ලෙස නිමවා ඇත. බුදු රජානන්ගේ ඇස් අඩකට වඩා වැසී ඇත. කැපී පෙනෙන උෂ්නිෂ සහ දිගු කන් පෙතිද ඇත. සිවුරේ නැමීම් නූල් සහිත වන අතර, උස් සහ පහත් කඳු වැටි සැලසුම් සහගත ලෙස වෙනස් කර ඇත.
නිගමනය
ගන්ධාරය බුදුදහමට මෙන්ම ප්‍රචාරණයටද ප්‍රසිද්ධ පුදබිමකි. මෙම ස්ථානයේ බුද්ධාගම පිළිපැදීමට යොමු වූ ස්තූප සහ ආරාම විශාල ප්‍රමාණයක් දක්නට ලැබේ. ගන්ධාරය විවිධ රාජවංශයන් විසින් පාලනය වු බැවින්, එහි කලාව සහ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය ද විවිධ විපර්යාසවලට ලක් වී ඇත. මෞර්ය රජු ගන්ධාර ප්‍රදේශයේ ප්‍රථම වරට ස්තූපයක් ඉදිකළේය. සාමාන්‍යයෙන් අශෝක රාජයා නම නාමය බෞද්ධ ව්‍යාප්තිය සඳහා වැඩියෙන්ම සම්බන්ධ වේ. සේද මාර්ගය වැදගත් මාර්ගයක් ලෙස සැලකේ, එය වෙළඳාමේ මූලාශ්‍රය වූ අතර බුදුදහම ප්‍රචාරණය කිරීමේදීද එය සැලකිය යුතු කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය. ගිල්ගිට් බෝල්ටිස්තානයේ පාෂාණ කලාවෙන් පැහැදිලි වන්නේ බෞද්ධ වන්දනාකරුවන් වැඳුම් පිදුම් කිරීමට සහ ආගම ප්‍රචාරය කිරීම සඳහා ඔවුන් යන මාර්ගය හරහා විශාල ගල් මත බුදුදහම හා බැඳි සිතුවම් සහ ප්‍රතිමා නිර්මාණය කිරීමට පෙළඹුනු බවයි.
ගාන්ධාර කලාව ආගමික හා ලෞකික මානයන්හි සම්මිශ්‍රණයකි. එය මූලික වශයෙන් බුදුදහම නිරූපණය කරන නමුත් ඒ සමඟම ග්‍රීක සහ රෝමවරුන්ගේ බොහෝ සංස්කෘතික අංගද මෙහි දැකිය හැකිය. නිදසුන් ලෙසින් මත්පැන් පානය, නැටුම් සහ අනග හා ශෟංගාර රසයහ දනවන ලෞකික හා බටහිර රුචි දර්ශනද නිරූපණය කර ඇත. තවද්, ඇකැන්තස් කොළ, වැල් ලියවිලි, වාස්තු විද්‍යාත්මක රටා වැනි අලංකාර මෝස්තර කිහිපයක් මෙන්ම කෝරින්දියානු හතරැස් කුළුණුද නිරූපණය කර ඇත. තවද ග්‍රීක රෝමානු දෙවි දේවතාවුන් ද මෙම කලාවට ඇතුලත් කර ඇත. ඉන්දියානු සහ පර්සියානු සංස්කෘතික බලපෑම්ද ගාන්ධාර බෞද්ධ කලාව තුළ ඒකාබද්ධ වී ඇති බව පැහැදිලිය.
කතෘ – පාකිස්තානයේ ගන්ධාර බෞද්ධ උරුමය ආසියානු ශිෂ්ඨාචාරය සඳහා වන තක්ෂිලා ආයතනය ඉස්ලාමාබාද් කාඉද් ඒ ආසම් විශ්ව විද්‍යාලයේ මහාචාර්ය එම් අෂ්රෆ් ඛාන් විසිනි.